Himmel og Hav

(på trykk i Dag og Tid fredag 6. juni 2014)

Kva har dei to små øyene Selja ved Stadt og Iona på vestkysten av Skottland til felles? Båe ligg i ytst i havgapet. Båe har ruiner etter eit benediktinsk kloster. Båe stader vitnar om framvekst av keltisk spiritualitet og båe er i dag pilegrimsstader for folk på søken etter åndeleg eller eksistensiell substans. Men der nokre tusen pilgrimar finn vegen til Selja kvart år, der har Iona over 100.000 besøkande. Kva er det folk kjem for å oppleve?

Dei seier mai er den vakraste månaden på Iona, og nett i denne tida har eg roa meg ved eit lite retrettsenter i nær to veker. Eg kan berre konstatere: Selja og Iona gjev den same indre kjensla: Her er noko eige med staden, noko tildragande. Øya er passe stor for halvdagsturar, berre 5 kilometer frå nord til sør, og mindre enn to kilometer brei. Ho er prega av hav og salt og storm og sol. Som Selja ligg ho langt vest i havet, og sjølv når havet ligg stille skummar det friskt av dei langsame havdønningane som skyl inn mot berg og strand. Den store skilnaden på flo og fjære gjer øya endå meir levande, og minner i grunn mykje om den minimalistiske, intense uttrykket i det nordnorske landskapet. Ved fergeleie har husa klynga seg saman som ein liten kardemummeby, medan klosteranlegget ligg fritt for seg sjølv.

For å kome meg til Iona reiser eg via Glasgow. Derfrå går togturen til Dall Mhôr, Dùn Breatann Meadhain og Ceann a» Gheàrrloch før me byrjar stigninga inn blant skotske fjell. Namna vitnar om gamal keltisk kultur. Det gæliske språket sit tungt i enda, sjølv om berre eit fåtal meistrer gramatikken og dei kinkige uttalereglane. Me finn norrøne lånord i gælisk som skriv seg frå pragmatiske giftemål i vikingtida, men språket let hardare, kvassare, slik eg tenkjer meg ein hebrid-øybuar somme tider kan gnistre på uversdagar.

Eg er i fylje med ein kamerat dei fyrste dagane, saman tek me oss fram blant skotske loch’s og fjell. Togreisa går saktare og saktare i det ville landskapet. Eg syns tidvis det går like treigt som serveringstralla i toget der ho sjenar mellom setene. Verten byr på lunka kaffe, scones, øl og eit knippe miniatyrflasker med skotsk wisky, men eg finn helst metta mi i boka Vinden frå vest, som tek for seg keltiske bøner og diktning. Turen endar i Oban, ein liten tettstad i skotsk fjordlandskap. Derfrå går ferda vidare med ei triveleg balje av ei ferge.

Når landgangen klappar til kai ved Craignure på øya Mull, endar me opp bak ein pensjonist som slepar på ei trilletralle. Der har han satt ein ti-litersdunk med påskrifta «Fish, blod and bone«. Fyren framom oss snur seg og spør med spøkefulle, blide auge, «Er du norsk?» Eg føler meg plutseleg heime på desse traktene. Det noko venleg, lett og liketil over lynnet, noko eg kjenner att heimanfrå. Grå hårkrullar tyt ut under sixpencen, herja av ver og vind, som alt anna her ute på øyene. Det går fort vidare, utover mot vest. Landskapet vert skrinnare og skrinnare. Til slutt er det berre forblåst gyvelkjerr å sjå, før me stoppar i Fionnphort og ser over mot øya som både var utspring og høgsete for keltisk ånds- og kulturliv i fleire hundreår. Det kan vere greitt å gje eit kort, historisk riss.

Iona har husa folk i fleire tusen år, men skreiv seg for alvor inn i historia på femhundretalet. Den førtito år gamle Colum segla frå Irland for godt i 563. Soga seier han hadde kopiert eit manuskript utan godkjenning som sidan førte til eit blodig slag som tvang han i eksil. Kva som enn var motivet stranda han på sørenden av Iona saman med tolv fylgjesveinar og grunnla eit kloster der på øya. Han fekk klengenamnet Columcille – Kyrkjas due. St Columba stod godt planta i den keltiske tradisjonen lenge før han kom til Iona, men den monastiske klostertradisjonen på Iona vart innsteget for keltisk åndsliv som raskt breidde seg over heile nord-Skottland og ned mot det me kjenner som England. Piktarane vart kristna, men kristentrua sjølv tok og farge av den gamle naturtrua, ikkje ulikt trekk frå kristninga av Noreg.

Då vikingane gjorde strandhogg og drap keltiske munkar for fote utover på åttehundretalet vart øya lagt aude. Men som på Selja tok benediktiske munkar opp att klosterlivet, og båe stader lydde tidebønene i fleire hundre år. Etter reformasjonen låg klosterbygga i ruiner. Fyrst på 1930-talet vart Iona Abbey satt i stand att, etter at den presbyterianske pastoren George MacLeod fann sitt kall her og grunnla Iona Community. Denne økumeniske fellesskapen husar folk frå mange konfesjonar og dei fleste verdsdelar. I dag finst det ògfleire andre retrett-tilbod her, og eit ungdomsherberge i økonomiklassen er nyleg kome til på nordspissen av øya.

Det er ikkje berre kommunitetslivet som blomstrar på Iona. Her er ein frodig flora, og eit yrande fugleliv. Lyngen på heiene dukkar seg langs bakken. I myrdraga veks iris og kusymre. På dei snaubeita jordene kryp det fram smørblom og små prestekragar, og i fjellskortene finn me torskemunn og strandnellik. Om ein går den dryge kilometeren over på vestsida av øya kjem ein til ei vakker grasslette som på gælisk vert kalla machair, som betyr «opphøgd strand». Skjellsanda gjev god næring til jordsmonnet, noko sauene her nyt godt av året rundt. Dei er det mange av, i eit knippe forskjellige rasar; vanlege kvite, dei med svarte hovud, dei med kraftige horn, for ikkje å gløyme min favoritt, dei svartbrune oppe på nordspissen av øya. Der er det nemleg ingen svarte får som stikk seg ut. No og då høyrer me åkerriksa, og det latinske namnet skildrar presist korleis ho lét, Crex crex! Ho er ikkje lett å få auge på, der ho smyg seg mellom iris og høgt gras, men sjølv har eg sett både ho og hann frå vindauga på rommet mitt. På austsida nede ved marmorbrotet hekkar storskarven. Svart og grønskimrande voktar ho reiret i klippeveggen. Dei kvasse, grøne augo lyser strengt mot meg, og eg trekk meg stille unna.

Det er utruleg kva 12 dagar utanfor allfarveg kan gjere i eins indre. Her møter eg grunnelementa: hav, vind, jord, fjell. Og sol. Og regn. Det må ha vore eit hardt munkeliv Columba og medbrørne levde her i dette røffe klimaet. Jordbruk og fiske var hovudnæringa, og når det kneip på fôret sanka brørne tare i fjæra, som òg tente som gjødsel. Me er vant til tanken på oljehyre og gummistøvlar, og gløymer lett at det ikkje var nokon Wellingtons å dra på seg på den tida. Dei sto der i sine grove kapper, i våte lærsko og med belte om livet. Når klokkene kimte til angelus-bøna midt på dagen stoppa brørne i sitt virke og kvilte blikket mot horisonten medan dei ba stille. Morgon og kveld samla dei seg til felles bøn, og lovsongen breidde seg som ei kappe om heile øya. Den keltiske spiritualiteten vart farga av det naturnære livet, som igjen prega tru og liv til folket som levde her. Som bylgjene sine rørsler eller tidevatnet sin evige straum vart munkane eitt med denne grunnpulsen i tilveret. Dette speglar seg i den gamle bøna St. Patrick’s brynje, der munken og Gud finn saman i dei same orda:

Eg kler meg i dag
i himmelens velde,
i strålande sol,
i månen sitt skin,
i glansen frå eld,
i hastige vind,
i djupaste hav,
i jorda si ro,
i grunnfaste fjell.

George Maccleod kalla i si tid Iona for a thin place, ein stad med eit papirtynt skilje mellom det materielle og det åndelege. Det er dette mange kjenner på når dei kjem hit. Natur og kontemplasjon fell saman. Det kan minne om korleis norske kvinner og menn kjenner det etter å ha sliti seg opp på ein fjelltopp, og sidan set seg i lesida med brunostskive og kaffe og langsamt let blikket gli over landskapet. Det gjev kjensle av einskap og heilskap. Sjølv har eg sete i høgda over ruinane på Selja og kjent noko av det same.

Me finn tre store steinkrossar nær klosteret på Iona. Det var i si tid bortimot tusen slike spreidd over øya, noko som vitnar om eit yrande trus- og kulturliv med høg aktivitet og god kompetanse.

Døme på detaljrike illustrasjonar i Book of Kells

Skrivekunst vart høgst skatta, og det var på Iona munkane byrja på den kjende bibelhandskrifta Book of Kells. Ho er i dag eit eineståande døme på keltisk kunst, og vert reikna som ein av Irlands nasjonalskattar. Det er ikkje mykje att av den slags kunstnarisk aktivitet i dag, det går helst i suvenirbutikkar og litt boksal. Turistar kjem i busslaster og med cruiseskip.

Det sosiale hjarta på øya finn me på den lokale puben, Martyr’s Bay Bar. Eg kjem til fullpakka lokale ein torsdagskveld. Det er quizkveld, og kroverten arbeider på spreng. Eg får ein frisk ale i handa og spør ein fyr i vernestøvlar kvar alle kjem frå. Det viser seg å vere ei salig blanding av turistar, pilegrimar og fastbuande. Øysamfunnet veks på symbiosen mellom primærnæring og turisme. Dei siste par-tre åra har ti nye samfunnsborgarar kome til, ikkje verst for eit lokalsamfunn på 120 innbyggjarar. Det lovar godt for fortsatt drift av barneskulen som per i dag tel 17 elevar.

I pausa spør den lett brisne bonden kvar eg kjem frå. «Norway». Eg ser eit lite glimt i auga i det han nikkar, -diskusjonen om skotsk brot med England og styrka band til Noreg har tydelegvis nådd ut til Iona òg. Eg skiftar emne, og skryt av øya han bur på. «Å ja, dei kallar det ei heilag øy» svarar han utan overtying. Han let seg ikkje affisere av begeistra besøkande. Det er på eit vis forståeleg. Romantikken vik fort når stormar øydelegg gardsbygg, når offentlege subsidier vert kutta eller når minsteungen ligg matt og bleik og ventar på ambulansehelikopteret.

I ein glimt minner han meg om hovudkarakteren i teaterstykket Dråges eventyrblanding. Dråge slår hardt ned på kulturfantastar som i sterke ordelag rosemålar bruks- og byggekunst på gardane. Begeistra ropar dei «Se de vakre stabburene og de nydelige utskjæringene!» Dråge svarar tvert: «Eg ser mykje slit og lite beis.»

For mange av øybuarane er kristenhistoria på Iona mest historie, -kulturarv med affeksjonsverdi, men fjernt frå eige, indre liv. Likevel kan eg ikkje unngå å legge merke til den lune, stillfarne atmosfæren blandt folka her, som viser seg i små nikk og smil, upretensiøst og avslappa. Som den dagen eg tar ein av mine runder over øya. På vegen tilbake rotar eg meg over eit gjerde og inn på eit gardsbruk, og i det eg går ut mot vegen kjem bonden køyrande inn mot grinda. I kvitt fullskjegg og med stålgrå auge ser den røsslege karen mot meg medan han let opp. Eg kjenner skuldrene heiser seg eit ørlite hakk og førebur umedviten ei orsaking for å ha trengt inn på bruket hans. Han er kledd i fleire lag ull, med ein velbrukt islender ytst. Rørslene er langsame, faste. Ikkje noko tvil over denne karen. Då eg kjem heilt opp snur han seg mot meg og seier lett: «A nice day for walking, isn’t it?»

Den vesle haugen ved innkøyringa til garden hans heiter Cnoc nan Aingeal, englehaugen. Der er her Columba ein gong skal ha rødd med englar ein sein nattetime

Det er på tide å vende heim frå denne levande øya. Eg står på den einaste hundremeterstoppen, Dun I, og ser heile det vesle øyriket på ein gong.Columba Bay i sør. I nord ligg øya Staffa med dei rare bergformasjonane og den fredsæle lundefuglen, og ut i havgapet kviler Dei ytre hebridene og Ile of Sky. Det lyser i turkis i sundet mot Mull som på engelsk ber det velklingande namnet Sound of Iona. Havsula stupar friskt og luftig i dei sterke straumane medan ferja driv sidevegs over den lyse sandbotn. I det me kryssar Mull ein siste gong ser eg at gyvelkjerret blomstrar. Buskane står der langs vegkanten, skeive og forblåste, men med ukueleg optimisme og strålande humør.

Reklame